Dag na dag krijgen we via social media, kranten en journaals de verschrikkingen binnen van de hernieuwde Russische invasie van Oekraïne. Soms zoveel dat de moed je in de schoenen zakt. En helaas ga ik daar nog wat aan toevoegen, namelijk honger.

Rusland is een van de vele landen die honger als een wapen gebruikt tijdens conflict, gedeeltelijk de honger van Oekraïners, door middel van belegering, maar ook de honger van de wereld. In dit artikel bespreek ik de Russische hongerstrategie in Oekraïne, verder nog enkele hedendaagse voorbeelden van honger als wapen en daarna bespreek ik aan de hand van de Middeleeuwse strategie van chevauchée welke politieke doelen Rusland met deze hongerstrategie wil en kan bereiken. Als laatste leg ik uit waarom de Russische strategie zowel een winnende als een verliezende strategie is.

Rusland en honger

De beelden van de tachtig dagen durende belegering van Marioepoel staan velen nog op het netvlies gegrift. Vrouwen, kinderen, ouderen en militairen leefden wekenlang grotendeels onder de grond in erbarmelijke omstandigheden. Voedsel werd gerantsoeneerd, maar ook de kwaliteit ervan nam al snel af door de vochtige omstandigheden onder de grond. Onvoorstelbaar als je het niet zelf hebt meegemaakt. Belegering is zogezegd een tactische keuze: een manier om bepaalde militaire doelen te bereiken, in dit geval het veroveren van een stad, maar niet een manier om een politieke eindstaat te bereiken (strategie). Met het strategisch inzetten van oorlog heeft Rusland wel eerdere ervaring, en daarmee Oekraïne ook, deze ramp uit 1932-1933 staat bekend onder de naam Holodomor.

Ook tijdens deze oorlog maakt Rusland gebruik van honger als een strategisch wapen. Hoewel Oekraïne slechts een fractie van de wereldwijde graanproductie op zich neemt, is het wel veruit de grootste graanexporteur. Tien procent van het wereldwijd verscheepte graan komt uit Oekraïne en grote delen van Noord-Afrika en het Midden-Oosten kunnen hier niet zonder. Maar op dit moment is dat wel nodig, door een Russische blokkade van de zwartezeehavens Odessa en Mykolajiv verlaat nauwelijks graan Oekraïne, een klein deel kan vervoerd worden via het spoor en dan verscheept in Roemenië. AP heeft goed uitgelegd wat de oorzaken en de gevolgen van deze blokkade zijn.

Behalve de blokkade valt Rusland ook overslagterminals voor graan aan, zoals recent in Mykolajiv

https://twitter.com/Biz_Ukraine_Mag/status/1533382115336790016?t=lXNl4ph2UZlPdoL4jmn5SA&s=19

Deze overslagterminal is noodzakelijk voor het vervoer van graan per trein, waardoor die mogelijke route voor vervoer van graan juist voor de meest kwetsbaren in de wereld nog moeilijker wordt. Het gaat hier dus duidelijk niet over incidenten waarbij wereldhonger slechts ‘nevenschade’ is, maar nadrukkelijk om een doelbewuste strategie. Die doelbewust strategie is volgens mij het ondermijnen van de legitimiteit van de Westerse landen in de MENA-regio.

Is Rusland hierin uniek?

De kwaadaardigheid van Rusland is algemeen bekend, maar helaas is Rusland niet de enige strijdende partij in de wereld die zich schuldig maakt aan strategische honger, altijd over de ruggen van onschuldige burgers. Bekend zijn de vele belegeringen die Assad uitvoerde tijdens de nog altijd voortdurende Syrische burgeroorlog. Dit rapport uit 2016 toont hoe in die tijd zo’n miljoen mensen belegerd werden in Syrië, veruit de meeste belegeringen (49 van 52) werden door Assads troepen uitgevoerd en die belegeringen waren het meest effectief, dat wil zeggen dat bij de belegeringen door Assad het minste voedsel toch tot de bevolking doordrong. Vanwege het enorme aantal belegeringen tijdens de Syrische burgeroorlog zetten The Syria Institute en vredesorganisatie PAX gezamenlijk de website Siegewatch op, een website met als doel het langdurig kunnen monitoren van belegeringen. Door deze belegeringen zijn duizenden mensen omgekomen van de honger. Ook bemoeilijkt Rusland structureel voedselhulp via de VN aan noordwest Syrië, waar rebellen een groot gebied in handen hebben met enkele miljoenen vluchtelingen die grotendeels afhankelijk zijn van voedselhulp.

Ook in Syrië, in het noordoosten namelijk, wordt mogelijk honger veroorzaakt door Turkije, eveneens met een politiek doel. Ik gebruik hier doelbewust de term ‘mogelijk’, het is duidelijk dat er de laatste jaren steeds minder water vanuit Turkije via de Eufraat noordoost Syrië binnenstroomt. Turkije zal aandragen dat er in Turkije zelf ook minder regen valt, dus dat dit gebrek aan water doelbewust door Turkije veroorzaakt wordt, is moeilijk te bewijzen. Wel legt Fabriche Balanche duidelijk en uitstekend uit dit gebrek aan water de stabiliteit in deze regio, de AANES genoemd, ernstig bedreigt. En de AANES wordt door Turkije gezien als een vijand en ook voortdurend als zodanig benaderd vanwege de Öcalanistische ideologie van waaruit de regio wordt geleid. In Deutsche Welle wordt Turkije er expliciet van beschuldigd de droogte te veroorzaken, mede doordat ze minder dan de helft van de beloofde hoeveelheid water doorlaat. Wat dit doet, maar dat wordt in de paragraaf over chevauchée nader uitgelegd, is dat het de legitimiteit van de politieke elite in de AANES ondermijnt en zo de burgerlijke oppositie versterkt of een eventuele Turkse aanval meer kans op succes geeft door verminderde loyaliteit aan de heersers.

Behalve in Syrë heeft IS er ook in Irak een strategie van gemaakt om rijpende graanakkers in de brand te steken. Voedselterrorisme is misschien wel de meest low-key vorm van terrorisme, want heel goedkoop en moeilijk te bestrijden. Daarnaast dient het twee doelen. In de eerste plaats ondermijnt het de legitimiteit van de heersende elite, daarnaast kan het gebruikt worden om boeren af te persen. Dat laatste omdat er betrekkelijk weinig verschil is tussen terroristische organisaties en maffia. Bellingcat heeft hiervan een uitstekend overzicht gepubliceerd, inclusief verdere analyse.

Als laatste wil ik Jemen niet ongenoemd laten, waar miljoenen mensen dreigen om te komen door honger, deels door om politieke doelen veroorzaakte honger, deels simpelweg door politieke onwil, corruptie of andere disfunctionaliteit. De analyse van Foreign Policy is beklemmend, maar hard nodig.

Wat is chevauchée?

Honger als strategie is zoals blijkt bepaald niet alleen maar iets van de brute Middeleeuwen. Maar ook toen werd het zeker ingezet. Peter Reid bespreekt in zijn A Brief History of Medieval Warfare twee soorten inzet van honger in oorlog. De eerste en meest bekende is natuurlijk die van de belegering. Zo’n belegering werd uitgevoerd door zo mogelijk een ring van belegeringswallen op te werpen, er werden torens gebouwd, trebuchets (gigantische katapulten) neergezet, kanonnen gericht en andere belegeringsvoertuigen geplaatst, alles om het leven in een belegerde stad onmogelijk te maken. Het steeds nijper wordende voedselgebrek was bij een succesvolle belegering de belangrijkste reden voor overgave. Juist bij een havenstad als Calais was dat in die tijd erg ingewikkeld, maar de Engelsen onder Edward slaagden er toch in, waarbij Reid opmerkt:

“The siege of Calais is a good example of the old military maxim of ‘maintenance of the aim’, something that was not very common in the Middle Ages. Edward knew what he had to do and how he wished to do it; as the sole and undisputed commander he put it into practical effect with relentless efficiency. As Hewitt so aptly wrote, the siege of Calais was ‘an exercise by blockade rather than by military exploit.”

Chevauchée was misschien als strategie nog wel belangrijker dan de belegering, maar ook een stuk onbekender, het is dus logisch dat Reid de tijd neemt om het concept uit te leggen. De term vertaalt hij naar het Engels met de term ‘devastation’, verwoesting. Hij schrijft hierover (p. 21):

“Most operations of war were either sieges or chevauchées – offensive marches by an army through enemy territory – and were concerned with the destruction of everyday means of life of the populace at large. This strategy not only had an economic effect but also impressed on the inhabitants that their king did not care for them and could not protect them and consequently would change loyalties.”

Het is duidelijk dat vooral de burgerbevolking hieronder leed: met name boeren en dorpsbewoners, wier houten woningen werden afgebrand. Wanneer zij naar de ommuurde stadjes vluchten en zo’n stadje weigerde zich over te geven, bestormde het leger het stadje en de aanwezigen daar hadden geluk als zij het vege lijf konden redden. Dat gold overigens vaak ook als stadjes zich wel overgaven, want de discipline onder de legers was niet altijd goed. Voor de legers in die tijd was deze systematische plundering van een gebied noodzakelijk om zichzelf van rantsoenen te voorzien, maar ook om zichzelf te verrijken en om de vijand te verzwakken. Die gedeelde doelen geeft Reid goed weer (p. 22 & 23):

“In setting out on chevauchée the overall aim might be to devastate the lands of a certain duchy or county as part of the economic process of war, and where possible to take particular towns and fortresses. Nevertheless the actual day-to-day route of the army was influenced largely by the availability of supplies and fodder as well as the state of the local tracks, and the whereabouts of suitable bridges and fords. Consequently the army tended to go where sufficient supplies were thought to exist and as a result, due to the pressing need to feed itself, the army ensured that the devastation was carried out where the economic effect would be greatest.”

Ondanks dat er regels waren tegen plundering, profiteerde iedereen ervan, iedereen droeg een derde van de inkomsten af aan hun hogergeplaatste, dus ook de koning profiteerde, en deden soldaten mee aan militaire operaties juist omdat ze uitgingen van geplunderde buit. Daarbij werden ook wreedheden begaan die niet per se opgedragen waren.

Wat betekent deze strategie voor de huidige oorlog?

De strategie van chevauchée had een perspectief voor de langere termijn. De legitimiteit van de zittende heerser werd ondermijnd ten gunste van de heerser die het gebied over wilde nemen. Na zo’n overgang was het zaak om zo’n overgelopen bevolking loyaal aan jou te maken door hen wel vrede, stabiliteit en voorspoed te leveren. Dat bleek veel lastiger dan het ondermijnen van de legitimiteit van de tegenstander, wat een reden was voor het afnemend succes van de Engelsen in de Honderdjarige Oorlog.

De Russische blokkade van de Zwarte Zee zorgt ervoor dat landen in Noord-Afrika en het Midden-Oosten te maken krijgen met voedseltekorten. De vraag is deze: Worden deze voedseltekorten vooral aan Rusland geweten of aan Oekraïne en in extensie het Westen? Als we president van de Afrikaanse Unie Macky Sall mogen geloven, ligt de schuld met name in het Westen. Hier ligt een groot gevaar: Wanneer de Westerse landen niet in staat blijken iets te doen aan de stijgende graanprijzen, terwijl Rusland daar met in Oekraïne gestolen graan wel toe in staat blijkt, neemt de legitimiteit van het Westen in Afrikaanse landen af. Uiteindelijk is voedsel voor deze landen een belangrijk fundament onder de eigen legitimiteit, hoe Rusland aan dat graan komt en dat Rusland de belangrijkste oorzaak is voor die hoge graanprijzen, komt voor hen dan op de tweede plaats.

Dit is vergelijkbaar met de Russische strategie in instabiele landen, waarbij Westerse landen bereid zijn om te werken aan stabiliteit, maar daarbij moeilijke vragen stellen over mensenrechten en de behandeling van vrouwen als speerpunt stellen, terwijl de aan het Kremlin gelieerde PMC Wagner er slechts geld voor wil vangen. Dat mensenrechtenschendingen van Wagner ook de legitimiteit van de zittende elite ondermijnen, wordt op de koop toegenomen.

De Russische blokkade ondermijnt het Westen, dat is wel zeker. Tegelijkertijd blijkt het lastig om hier iets aan te doen. Alleen met medewerking van Turkije is het eventueel mogelijk om een vloot samen te stellen om de Russische blokkade te doorbreken, waarbij naast vrachtschepen ook mijnenvegers en ondersteunende schepen nodig zijn. Turkije heeft in verband met de oorlog de Bosporus gesloten voor oorlogsschepen tenzij die terugkeren naar hun thuishaven aan de Zwarte Zee.

Al met al dus een ingewikkelde kwestie. Honger als wapen is een oude strategie die nog altijd springlevend is, springlevend omdat deze strategie zo succesvol is. Ook voor de Westerse landen blijkt er in Oekraïne weinig aan te doen. Het beëindigen van de oorlog in Oekraïne door een overduidelijke nederlaag voor Rusland is op dit moment naar mijn idee de beste methode om de Westerse legitimiteit zo goed mogelijk te beschermen en hongersnood in delen van Noord-Afrika en het Midden-Oosten te vermijden. Duidelijk is in ieder geval dat Rusland er niet in slaagt om bondgenoten langdurig aan zich te binden en de vraag is of dat met de Afrikaanse Unie wel gaat lukken. Ik vermoed van niet. Maar als Westerse landen moeten we wel onze maatregelen nemen.