In de nacht van vrijdag 7 op zaterdag 8 oktober deed een Russische brug, illegaal gebouwd tussen Rusland en de door Rusland bezette De Krim, plots ‘kaboemmm’, zeer tot genoegen van mij en van vele anderen die Oekraïne een warm hart toedragen. Rusland claimde al snel dat het een (terroristische) aanslag met een tot bom getransformeerde vrachtwagen was en van dat scenario bespreek ik hier de oorlogsrechtelijke kant, binnen mijn eigen beperkte kennis, waarbij ik mijn eigen opvatting hieromtrent niet schuw.

Het is nog niet geheel duidelijk waarom de brug precies ‘kaboemmm’ deed, alle scenario’s die ik tot nu toe langs heb zien komen zijn aardig gestoord, vandaar ook dat het niet geheel onzinnig is om het scenario van de tot bom getransformeerde truck te bespreken, dat mij het meest waarschijnlijk lijkt. Een alternatief scenario, waarvan ik de technische details niet verifiëren en de waarschijnlijkheid slechts beperkt kan inschatten, is dat Oekraïne hier een ATACMS-projectiel (een moderne lange-afstandsraket dat afgevuurd wordt met een HIMARS) gebruikte. Andere scenario’s zijn met een al dan niet bemande boot vol explosieven of een geworpen bom of een actie van special forces, maar elk van die scenario’s is onvoorstelbaar.

Het scenario van een truckbom is zeker onvoorstelbaar, maar daarmee niet onwaar. In dit draadje een aantal aanwijzingen vanuit de explosieschade die volgens een Finse oud-militair duiden op een truckbom. Hugo Kaaman, de expert als het gaat over het gebruik van zelfopofferingsbomauto’s door IS, ziet dit scenario ook als enige optie. Oliver Alexander komt na een zeer uitgebreide technische analyse (ik ben overtuigd) tot de conclusie dat het scenario van de truckbom het enige overgeblevene is. Rusland heeft in ieder geval aan de Ruslandkant van de brug controles van elk voertuig, de beelden van de controle van de volgens Rusland verdachte truck zijn door Rusland vrijgegeven. Die controles zijn er, maar de explosieven in de truck zouden nog eens door een groot deel van Rusland getransporteerd moeten zijn om uiteindelijk op deze brug terecht te komen. Wat voor dit scenario spreekt, is dat de brug ontplofte net op het moment dat een brandstoftrein er langs rijdt, die timing is geweldig. En met een lange-afstandsraket is die timing heel erg moeilijk, zo niet onmogelijk. Een chauffeur die zelf een bom tot ontploffing brengt, kan wat dat betreft beter timen. Ik ben dus overtuigd, maar wat ik over het oorlogsrecht zeg is niet afhankelijk van wat hier precies is voorgevallen.

Zelfopoffering

Mag een leger zichzelf opofferende strijders inzetten? We kennen de zogenaamde zelfmoordterroristen de laatste paar decennia vooral van jihadistische bewegingen. Dit type aanvallen kennen we echter ook van onder andere de Tamil Tijgers en de PKK. De termen ‘zelfmoordterrorist’ of ‘zelfmoordaanslag’ vind ik overigens ongelukkig. Enerzijds omdat de mensen die deze aanvallen uitvoeren vaak helemaal niet op hun eigen dood uit zijn, de term ‘zelfmoord’ past hier dus helemaal niet, anderzijds omdat lang niet alle gebruik van zelfopofferingstactieken (de term die ik liever gebruik) gericht zijn tegen burgers of burgerlijke doelen, wat wel nodig is voor de term terrorisme. Ik vind het mede hierom ongelukkig dat Kaaman het over ‘unwitting SVBIED’ heeft, een onbewuste zelfmoord lijkt me ondenkbaar. Maar wat zijn de regels van het oorlogsrecht eigenlijk rondom dit soort tactieken?

Het korte antwoord op de vraag naar deze tactieken is simpel: die regels zijn er niet. Ja, het gebruik van deze tactieken is gebonden aan het oorlogsrecht, dus aan de principes van jus ad bellum en jus in bello. Een oorlog moet rechtvaardig zijn, en dus een laatste redmiddel en de te voorziene resultaten van deelname aan de oorlog in verhouding staan tot de te voorziene kwalijke gevolgen van deelname (proportionaliteit). Wanneer die oorlog dan gevoerd wordt, moet deze op een rechtvaardige wijze gevoerd worden, dus er moet onderscheid gemaakt worden tussen combattanten en niet-combattanten, waarbij de laatsten zoveel mogelijk ontzien worden. Ook moet bij individuele militaire acties bepaald worden of de te voorziene resultaten van die actie in verhouding staan tot de te voorziene kwalijke gevolgen. Maar er zijn geen algemene regels voor of tegen het gebruik van zelfopofferingstactieken. Zoals Marko Milanovic en Michael N. Schmitt hierover zeggen (in een zeer interessant en gedetailleerd artikel):

“And, of course, if there was a truck bomb and a Ukrainian agent drove the truck, there is no IHL prohibition on undertaking dangerous, even suicidal, operations.”

Een van de tactieken die IS tijdens de Syrische Burgeroorlog en de strijd in Irak zo succesvol maakte, was hun gebruik van zogenaamde inghimasie, stoottroepen. Bij nieuwe offensieven volgden deze inghimasie vaak kort op de istisjadie, zelfopofferaars die op strategische plekken hun explosieve last met zichzelf opbliezen. Soms deden ze dit met bomvesten, maar ook met bomauto’s, de bekende afkorting SVBIED (suicide vehicle borne improvised explosive device) zou ik graag vervangen zien worden door SSVBIED (self-sacrificing vehicle borne improvised explosive device) om de al eerder genoemde redenen. Deze aanvallen waren over het algemeen niet gericht tegen burgers, maar tegen strategische militaire doelen. Op deze manier kon IS de tegenstander verzwakken voordat zij uiteindelijk met relatief lichte bewapening snel posities konden veroveren. Voor een leger zonder luchtmacht en met weinig artillerie is dit een manier om toch succesvol te kunnen opereren. Ook Ahrar al-Sham en Jabhat Fatah al-Sham hebben van deze tactiek wel gebruik gemaakt. En deze tactiek in aanzienlijk preciezer dan de veelal ongerichte bommen die het Assad-regime in groten getale op woonwijken wierp.

Goed, ook onfrisse groepen maken dus gebruik van deze tactiek. Is het daarmee ook een onfrisse tactiek? Er is een groot nadeel aan deze tactiek: je vraagt van een mens om aan een actie te beginnen waarbij hij of zij indien succesvol altijd omkomt. Dat is wat anders dan een actie met een kleine succeskans waarbij mislukking zekere dood betekent. Iemand offert bewust zijn of haar leven op voor een doel dat voor hem of haar en voor zijn of haar nabestaanden misschien wel geheel onbelangrijk is. Dat kan je niet zomaar vragen. (In het artikel van Milanovic en Schmitt en in de tweets van Kaaman wordt de mogelijkheid opgeworpen dat de bestuurder zonder medeweten of gedwongen deze explosieven de brug opreed en dat wordt duidelijk afgewezen, ook in het internationaal recht. Mijn analyse gaat juist over iemand die bewust de keuze maakt om zichzelf op te offeren.)

Wanneer mag het?

In het internationaal recht zijn er, zoals gezegd, geen specifieke regels over zelfopofferingstactieken. Dat lijkt misschien verrassend, maar het is heel verklaarbaar. De regels rondom oorlog zijn, zoals ook blijkt uit de analyse van Boyd van Dijk in Preparing for War over de Geneefse Conventies, primair gericht op staten die oorlog voeren, niet-statelijke actoren werden juist zoveel mogelijk hiervan uitgesloten. De zelfopofferingstactieken van keizerlijk Japan in de Tweede Wereldoorlog werden pas ingezet toen de regels rondom het gedrag van staten in de oorlog al grotendeels uitgekristalliseerd waren, behalve dan dat er gewerkt werd aan regels rondom het beschermen van burgers, wat dus los staat van zelfopofferingstactieken. Ook was het belangrijk om dit uit te sluiten omdat militairen soms zichzelf opofferen rondom tactische terugtrekkingen, een andersoortige zelfopofferingstactiek die wel al gauw onder dezelfde normen zou komen te vallen.

Er zijn volgens wel belangrijke morele normen. De eerste is in dit stuk al langs gekomen: de zelfopofferaar moet op de hoogte zijn van het feit dat het een zelfopofferingsmissie is. Daarnaast moet de zelfopofferaar dit vrijwillig doen en geheel uit eigen beweging. Hij of zij doet dit vanwege een (ideologische) zaak, zoals het nationaal belang of ter bescherming van dierbaren. Hij of zij doet dit niet vanwege een geldelijke beloning voor de nabestaanden, al mogen die best ondersteuning krijgen wanneer de kostwinner door deze actie om het leven komt. Dit gaat over de persoonlijke beweegredenen van de zelfopofferaar. Voordat dit überhaupt voorgelegd wordt aan deze zelfopofferaar moet duidelijk zijn dat dit de allerlaatste optie is, elke andere optie moet redelijkerwijs uitgesloten zijn (laatste redmiddel). Zoals gezegd: het gaat zeer ver om iemand te vragen zichzelf op te offeren voor een militair of politiek doel. Als laatste moet er sprake zijn van een zeer belangrijk strategisch en/of symbolisch doelwit (proportionaliteit). In het geval van de brug wordt dat uitgebreid uitgelegd in het stuk van Milanovic en Schmitt.

Als het over de brug tussen Rusland en De Krim gaat, is duidelijk dat het niet gaat over een oorlog tussen een land en een militie, dit is een conventionele oorlog. Normaal gesproken komt dit type zelfopofferingsaanval niet voor. Ik ken zelf in ieder geval geen voorbeelden, behalve dan Japan tijdens WOII. Maar daarmee is het niet uitgesloten of verboden. Meer zal in de toekomst duidelijk moeten worden.

Conclusie en nabrander

Zelfopofferingstactieken komen voor bij allerlei strijdgroepen, zowel religieus als seculier. Legers van erkende landen maken er zelden tot nooit gebruik van, binnen conventionele oorlog is het over het algemeen overbodig, maar daarmee niet verboden. Er zijn soms goede redenen voor, zeker bij strijdgroepen die zonder luchtmacht en adequate artillerie moeten strijden tegen een technologisch superieure tegenstander. Binnen het internationaal recht is dit niet verboden en zelf ben ik er ook niet op tegen. Wel stel ik er een aantal morele voorwaarden aan, waarbij vrijwilligheid, proportionaliteit en laatste redmiddel cruciaal zijn.

Het feit dat ook terroristische groepen gebruik maken van deze tactiek maakt het op zichzelf niet een terroristische tactiek en ik zou graag willen dat mensen op dit vlak iets genuanceerder kunnen denken. Dit type denken helpt repressieve overheden om hun vijanden die toch al een ongelijke strijd leveren nog verder te marginaliseren. Soms is de nood zo hoog dat er niets anders op zit.