Steeds heb ik de intenties verdedigd van de schrijvers van de volstrekt idiote open brief Voor het te laat is, een open brief waarin een groep met veel theologen Oekraïne een metaforische dolk in rug steekt. Maar dankzij René Girard heb ik eindelijk de woorden gevonden waarmee ik mijn eigen naïviteit kan doorzien. Sommigen zullen me te veroordelend vinden en daar hebben ze gelijk in. Maar op dit punt ga ik mijn veroordeling van kwaad niet weg nuanceren.

Lang had ik het boek De aloude weg der boosdoeners van Girard ongelezen in de kast staan, nog altijd heb ik ongeveer een kwart van de boeken die ik heb niet gelezen (maar dus driekwart wel!), maar deze week was ik eindelijk zo ver. In het boek bespreekt Girard het verhaal van Job uit de Bijbel vanuit zijn theorieën van mimese en van de zondebok. Het concept mimese speelt een betrekkelijk kleine rol in het boek en dat heb ik hier al besproken. Over Job als zondebok zegt hij echter veel en een deel is een op een van toepassing op de dramatische open brief en op de anti-imperialisten die zich zo tegen elke Westerse steun keren.

De mythe van Oedipus staat centraal in de zondebokleer van Girard. Daarin herkent hij hoe een samenleving zichzelf beschermt of denkt te beschermen door een persoon die het kwaad symboliseert uit te drijven of te doden, waarmee de schuld van die samenleving teniet wordt gedaan. Om dat mogelijk te maken moet die persoon schuldig gemaakt worden. Soms is die ook schuldig, zoals bij Oedipus, die zijn vader vermoordde en met zijn moeder trouwde, maar belangrijkst is niet dat de zondebok schuldig is, maar dat hij zijn schuld erkent. En daar komt Job om de hoek, ik citeer Girard zelf (p. 47):

“Oedipus is een geslaagde zondebok, omdat hij altijd als zodanig miskend is. Job is een mislukte zondebok. Hij brengt de mythologie die hem moet verscheuren in de war door aan zijn gezichtspunt vast te houden tegenover de ontzagwekkende eensgezindheid, die de gelederen tegen hem sluit. […] Opdat de eensgezindheid volmaakt is, is het noodzakelijk dat het slachtoffer hieraan deelneemt. Het moet zijn stem voegen bij de eensgezinde stem die het veroordeelt.”

Het grote probleem van de ‘vrienden’ van Job is dat Job ondanks hun beschuldigingen aan zijn onschuld vasthoudt. De ‘vrienden’ van Job vinden Job helemaal geen zondebok, hij is in hun ogen écht schuldig (p. 42). En als Job die schuld nou zou erkennen, zou hij gepast gestraft worden (desnoods met de dood) en zo zijn eer hervinden. De zondebok moet zwartgemaakt worden om de gemeenschap wit te wassen (p. 136). Moeten we de waarheid van de vrienden geloven of die van Job? Girard is duidelijk (p. 131):

“Maar als wij de ‘waarheid van de vervolgers’ op hetzelfde vlak plaatsen als de ‘waarheid van het slachtoffer’, zal er al heel gauw voor niemand meer verschil en evenmin waarheid zijn. De vrienden zijn volstrekt ‘oprecht’, maar hun ‘waarheid’ is het gezamenlijk ombrengen van onschuldigen.”

Bij Job, en ook bij andere ‘zondebokmythen’, zijn het niet enkele eenlingen die de dood van de zondebok voorstaan, maar is er sprake van collectieve moord (p. 52), zelfs al ‘haalt’ het volk niet ‘de trekker over’ (p. 57). De ‘vrienden’ van Job, steeds zo aangeduid, blijken zijn vijanden, zij staan aan de zijde van de ‘lynchers’ (p. 147) en creëren zo een parodie op het recht (p. 139). God daarentegen, zeker de God van het evangelie (p. 184), is de God van de slachtoffers (p. 167 & 168).

De schrijvers van de open brief Voor het te laat is stellen zich ook op als de vrienden van Job. Eerst hebben zij zeven dagen en zeven nachten gezwegen om daarna voor de Oekraïense Job op te komen door te zeggen dat de Russische aanklager toch ook niet helemaal onschuldig is. Echte vrienden dus. Maar Oekraïne en het Westen zijn ook schuldig, zeggen ze dan, en daar moet Oekraïne voor gestraft worden. Over Rusland zwijgen ze verder.

Tegen de overduidelijke uitspraken van Poetin in, leggen de schrijvers de oorzaak van de invasie niet bij het Russisch imperialisme, maar bij ‘rode lijnen’ die Poetin gesteld zou hebben, daarbij weglatend dat 1. Rusland niet over een eventueel Oekraïens NAVO-lidmaatschap gaat en 2. NAVO-lidmaatschap van Oekraïne helemaal niet aan de orde was. Oekraïne is onschuldig zoals Job, maar mag dat van de briefschrijvers helemaal niet zijn. Ook de doorgaande Westerse bewapening van Oekraïne is de schrijvers een doorn in het oog: “Onduidelijk is of het Westen nog een idee heeft waar de oorlog eindigt. Tot de laatste Oekraïner gesneuveld is? Of tot Oekraïne de oorlog gewonnen heeft?” Is het idee van de briefschrijvers niet dat de oorlog voortduurt totdat er geen Oekraïne meer bestaat? Mag een soeverein land zich niet bewapenen tegen een niet-uitgelokte dubbele invasie?

An entire residential area of Mikolaiv was destroyed last night. Amount of dead unknown.
Nothing left. pic.twitter.com/LiJBkdiimb

— Jay in Kyiv (@JayinKyiv) August 3, 2022

De wens van de briefschrijvers lijkt helder: geef je schuld toe, geef toe dat Rusland beslissingsbevoegdheid heeft over de toekomst van Oekraïne, onderhandel met je beschuldiger tot er geen Oekraïne meer bestaat. Stop daarom met het bewapenen van Oekraïne en met het isoleren van de agressor, zodat deze oorlog beëindigd kan worden. Daarna kan Rusland aan het volgende imperialistische project beginnen.

Dit is een voortdurend patroon dat je ziet bij de ‘anti-imperialisten’ zoals bijvoorbeeld de Stop the War Coalition in het VK of bij Noam Chomsky en zijn loyale volgelingen in de Verenigde Staten: hun anti-imperialisme is totaal gericht op de Westerse landen. Het enkele feit dat zij zelf Westerling zijn, maakt hen in hun ogen schuldig aan al het Westerse imperialisme, zowel het huidige als uit het verleden. Daarom zijn zij blind voor het daadwerkelijke Russische en Chinese imperialisme van nu, verdedigen ze dit zelfs met hand en tand (zoals Jeremy Corbyn hier bij nota bene een pro-Hezbollah-medium), terwijl ze anti-imperialisten in onder andere Hongkong, Taiwan, Syrië en nu dus Oekraïne voor de bus gooien, verraden. Alleen wanneer de Oekraïners zichzelf schuldig verklaren, kunnen de ‘anti-imperialisten’ de schuld die zij op zich geladen hebben wegwassen.

Hierin zit het de crux: deze nep-pacifisten streven helemaal niet naar vrede. Ze hebben de kant gekozen van Poetins Rusland en de onschuld van Oekraïne maakt hen dus schuldig. Net zoals de ‘vrienden’ van Job nadrukkelijk tegen Job kozen, hem zijn eigen schuld wilden laten bepleiten. Zij zijn zelf de gewelddadigen, hoewel ze zelf geen wapens gebruiken. Tot hun grote frustratie werkt de Oekraïense Job niet mee om zichzelf schuldig te verklaren aan imperialisme en hen zo te bevrijden.

Girard wijst ons de weg in onze omgang met de zondebok: we moeten opkomen voor het slachtoffer. De dwaling van de nep-pacifisten mag niet de onze zijn. Dat geldt voor Oekraïne, dat geldt voor de Verenigde Staten, dat geldt voor Europa.

[mailpoet_form id=”3″]

Afbeelding: Essai de la guillotine, Carl de Vinck, 1859-19, bron: Stanford Library, French Revolution Collection.